Aantal en spreiding van familienamen in België en Nederland

Op 31 december 1997 waren er in de bevolkingsregisters van de Belgische gemeenten in totaal 316 295 verschillende familienamen geregistreerd. Iets meer dan de helft van deze naamvormen (53%) kwam slechts één, twee of drie keer voor. De meeste van deze weinig voorkomende familienamen zijn buitenlandse namen.

De Nederlandse telefoongids uit 1993 bevatte in totaal 105 789 verschillende familienamen. Het totale aantal in Nederland gebruikte familienamen moet hoger liggen: niet alle in Nederland wonende burgers hebben individueel een telefoonaansluiting. Bovendien bevat het gegevensbestand geen familienamen van de telefoonabonnees met minder dan twee naamdragers in één gemeente.

Verdwijnen er familienamen?

In de toekomst zullen steeds meer Vlamingen Peeters of Janssens en steeds meer Nederlanders De Jong of De Vries gaan heten. Omdat zij nu al met zovelen zijn, hebben zij de meeste kansen om hun familienaam door te geven aan nakomelingen.

De familienamen die nu al weinig voorkomen, dreigen daarentegen in snel tempo te verdwijnen. Slechts één helft van het ouderpaar draagt zijn familienaam over op zijn kinderen: in de regel is dat de vader. In Nederland kunnen ouders sinds 1998 kiezen of ze hun kind de achternaam van de vader of de moeder geven. In België kunnen getrouwde vrouwen hun achternaam niet doorgeven aan hun kinderen.

Hoewel de vererfbaarheid langs de mannelijke lijn wettelijk werd vastgelegd in 1795 (België) resp. in 1811 (Nederland), was het ook in de eeuwen daarvoor al de gewoonte om kinderen de familienaam van de vader te geven.

Ook het kleiner worden van de gezinnen leidt op termijn tot een verarming van de namenvoorraad. Met een gemiddelde van amper twee kinderen per gezin heeft een man 25% kans dat hij twee zonen en dus twee potentiële naamdragers krijgt, 50% kans dat hij een zoon en een dochter krijgt en dus één nieuwe naamdrager voortbrengt en 25% kans dat hij twee meisjes krijgt en zijn naam bijgevolg in zijn familietak verdwijnt.

Het verdwijnen van nu al zeldzame familienamen is om twee redenen minder dramatisch dan het op het eerste gezicht lijkt: ten eerste gaat het vaak, vooral in het Belgische namenbestand, om namen met een bijzondere spelling. De naam Dolleslaegers bijv. telt nog slechts 8 dragers, maar de gebruikelijkere variant Olieslagers is met 156 naamdragers niet meteen bedreigd. Ten tweede bevat de Belgische namenlijst ook een groot aantal namen van buitenlanders (o.m. Nederlanders). Deze namen zijn weliswaar zeldzaam in de Belgische context, maar in hun land van oorsprong zijn ze niet met uitsterven bedreigd.

Hoe zijn onze familienamen verspreid? Verhuizen Vlamingen en Nederlanders vaak?

Familienamen zijn streekgebonden: de meeste familienamen komen geconcentreerd voor in een kerngebied in een bepaalde regio, waar de bakermat van de naam ligt. Ze worden door enkele honderden mensen gedragen, bijvoorbeeld de familienaam Marynissen in Vlaanderen (provincie Antwerpen), de familienaam Konijn in Nederland (provincie Noord-Holland). Een kleiner aantal zeer gangbare namen als Van den Berg, Peeters, Janssen, De Jong, die op verschillende plaatsen tegelijk zijn ontstaan, hebben een ruimere verspreiding: ze komen in grote delen van het taalgebied voor.

Uit de verspreiding van zijn familienaam in een aaneengesloten gebied in een bepaalde streek is af te leiden dat de gemiddelde Vlaming bij voorkeur in zijn geboortestreek blijft wonen. Toch zijn van elke redelijk frequente naam wel naamdragers te vinden die zich buiten hun oorsprongsgebied hebben gevestigd. Zo oefenen de grote steden onmiskenbaar een zekere aantrekkingskracht uit. Maar deze migranten worden in hun nieuwe woonplaats doorgaans niet meteen zeer talrijk. De toenemende mobiliteit in België en Nederland kan in de toekomst voor een minder gelijkmatige verspreiding van de familienamen zorgen.

Nederlanders blijken wat vaker verhuisd te zijn dan Vlamingen: op kaarten met de verspreiding van een naam in Nederland is meer migratie zichtbaar. In de eerste plaats naar de Randstad, in mindere mate ook naar andere streken in Nederland. In de driehoek Rotterdam-Den Haag-Amsterdam komen bijv. in grote aantallen Friese namen op -stra voor (Zijlstra, Terpstra, Boonstra), Groningse namen op -sema (Hoeksema, Wiersema), Drentse namen op -ing (Oosting, Hoving), Overijsselse namen met het voorzetsel te (Ter Haar, Ten Hove) en Zeeuwse patroniemen op -se (Janse, Pieterse, Cornelisse). Relatief weinig Hollanders daarentegen zijn van de Randstad verhuisd naar de zuidelijke en de noordelijke provincies. Dat blijkt uit de verspreiding van autochtoon Zuid-Hollandse namen als Den Uyl, Den Besten, Baars, Tromp enzovoort, die tot op heden voornamelijk in Zuid-Holland voorkomen.

Auteur: Ann Marynissen.